(άρθρο της Ανδριανής Αμπάβη, πηγή: http://www.artmag.gr/articles/art-articles/about-art/item/1623-what-is-art )
Τί είναι Τέχνη;
Διάφορες θεωρίες έχουν ειπωθεί για την τέχνη και την αισθητική, για θέματα που σχετίζονται με το πεδίο που γενικά αποκαλείται θεωρία της τέχνης. Θα αναφερθώ σε μερικούς σημαντικούς θεωρητικούς, φιλοσόφους και ιστορικούς τέχνης που το έργο τους επηρέασε τόσο αισθητικά αλλά και κοινωνικά στο τι είναι τέχνη και από ποιους παράγοντες εξαρτάται.
Από τον Πλάτωνα (427-347 π.Χ.) και μετά, πολλοί φιλόσοφοι έχουν προτείνει θεωρίες για την τέχνη και την αισθητική. Ο όρος «αισθητική» προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη αίσθησις και σημαίνει την αισθαντικότητα ή την αντίληψη. Παρουσιάστηκε ως χαρακτηρισμός στη μελέτη της καλλιτεχνικής εμπειρίας από τον Alexander Baumgarten (1714-1762). Ο σκωτσέζος φιλόσοφος David Hume (1711- 1776) χρησιμοποιούσε τον όρο «καλαισθησία», μια εξευγενισμένη ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς την ποιότητα ενός έργου τέχνης, ενώ ο Immanuel Kant(1724-1804) ότι η αισθητική βιώνεται ως εμπειρία όταν ένα αισθησιακό αντικείμενο διεγείρει τα συναισθήματα, τη διάνοια και τη φαντασία μας.
Οι δύο τελευταίοι ακολούθησαν διαφορετικές προσεγγίσεις και το τι είναι «ωραίο». Ο Hume έδωσε έμφαση στην μόρφωση και την εμπειρία, οι άνθρωποι δηλ. που διαθέτουν καλαισθησία αποκτούν ορισμένες ικανότητες που τους οδηγούν σε συμφωνία σχετικά με το ποιοι συγγραφείς και ποια έργα τέχνης είναι τα καλύτερα. Ο Kant μίλησε για καλαισθητικές κρίσεις αλλά ασχολήθηκε προκειμένου να εξηγήσει τις κρίσεις περί του Ωραίου. Επιχείρησε να περιγράψει τις ανθρώπινες ικανότητες της αντίληψης και της διάκρισης σχετικά με τον κόσμο που μας περιβάλλει. Υπάρχει μια περίπλοκη διάδραση ανάμεσα στις διανοητικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένης της αντίληψης, της φαντασίας και της διάνοιας ή της κρίσης. Υποστήριζε ότι ένα όμορφο πράγμα διαθέτει «τελικότητα χωρίς σκοπό».
Οι κήποι στις Βερσαλλίες
Ο Arthur Danto δεν αποδέχεται κάποιο συγκεκριμένο τύπο τέχνης και μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί είναι αποδεκτά τόσα διαφορετικά είδη, όπως τις γιορτές αίματος, τις Βερσαλλίες, τους νεκρούς καρχαρίες (Demian Hirst) και την πλαστική χειρουργική, ως τέχνη. Συμπεραίνει ότι έργο τέχνης είναι ένα αντικείμενο που ενσωματώνει ένα νόημα: «Τίποτα δεν είναι έργο τέχνης χωρίς ερμηνεία που να το θεσμοθετεί ως τέτοιο». Ισχυρίζεται ότι σε κάθε εποχή και συγκείμενο ο καλλιτέχνης δημιουργεί κάτι και ισχυρίζεται ότι είναι τέχνη βασιζόμενος σε μια συλλογική θεωρία της τέχνης, που το κοινό μπορεί να αντιληφθεί, δοθέντος του ιστορικού και θεσμοθετημένου συγκείμενου.
Στην εποχή μας, τουλάχιστον από κάποια έργα του Duchamp και τα Brillo Boxes του Warhol και μετά, σχεδόν τα πάντα είναι αποδεκτά. Γι? αυτό και όλες οι ερμηνείες των προγενέστερων φιλοσόφων -που όριζαν την τέχνη με όρους Ωραίου, Μορφής κ.λπ.- σήμερα φαίνονται υπερβολικά άκαμπτες.
Ο Danto όταν επισκέφτηκε τα Brillo Boxes έφτασε στο σημείο να παρατηρήσει ότι τα φτιαγμένα από φύλλα κόντρα πλακέ ήταν καλοφτιαγμένα καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μια ποικιλία από τρόπους που οι καλλιτέχνες ενσωματώνουν τις ιδέες τους στην τέχνη.
Andy Warhol, Brillo Boxes, 1964
Duchamp, Fontaine, 1917
Η διευρυμένη θεωρία του Danto περί τέχνης μας παρακινεί να «μπούμε» σε όλα τα έργα και τα μηνύματα απλά κάποια έχουν καλύτερη δυνατότητα επικοινωνίας από κάποια άλλα. Εξηγεί ότι αυτό προϋποθέτει να συνυπολογίσουμε τα υλικά και τα μορφικά χαρακτηριστικά των καλλιτεχνημάτων: ο ποιητικός λόγος του Ευριπίδη, το παιχνίδι των νερών στα συντριβάνια του Le Notre, το ύψος και το φως του καθεδρικού ναού της Chartres οι πρόοδοι της χορωδίας και της ενορχήστρωσης του Wagner.
Καθεδρικός Ναός Chartres, Κήπος Ζεν
Μελετώντας παραδείγματα μη δυτικής τέχνης επιβεβαιώνεται ότι η τέχνη έχει λάβει ποικίλες μορφές σε διαφορετικά ιστορικά συγκείμενα. Η ιαπωνική τέχνη φαίνεται σε γενικές γραμμές «φυσική» στους δυτικούς, με τα δέντρα τους, τους βράχους, τα στριφογυριστά μονοπάτια, τις λίμνες και τους καταρράκτες. Ακόμα και η ιεροτελεστία του τσαγιού στο Ζενκαθοδηγείται από λεπτεπίλεπτες αρχές αρμονίας και ηρεμίας και επηρεάζουν τα πάντα, από την επιλογή των λουλουδιών, τα σκίαστρα των παραθύρων και την κεραμική, ως τον τρόπο που ετοιμάζεται το τσάι.
Οι ινδιάνοι Huichol, που ζουν σε ορεινά χωριά του Μεξικού, κατασκευάζουν τις μάσκες τους και τα αναθηματικά κύπελλα rukuri για τις τελετές peyote, χρησιμοποιώντας γυάλινες χάντρες από την Ιαπωνία και την Τσεχοσλοβακία.
Έργα των ινδιάνων Huichol
Ο John Dewey (1859- 1952) στο βιβλίο του «Art as Experience» [Η Τέχνη ως Εμπειρία] (1934) έγραψε ότι η τέχνη γκρεμίζει τα σύνορα μεταξύ των πολιτισμών και είναι εντέλει «μια παγκόσμια γλώσσα», προκαλώντας μας να αγωνιστούμε για να αποκτήσουμε την εσωτερική εμπειρία ενός άλλου πολιτισμού. Συγκεκριμένα λέει: «Τα σύνορα διαλύονται, οι προκαταλήψεις που μας περιορίζουν εξαφανίζονται, όταν μπαίνουμε στο πνεύμα της νέγρικης ή πολυνησιακής τέχνης. Αυτή η ασυνείδητη διάλυση των ορίων είναι πολύ περισσότερο αποτελεσματική σε σχέση με μία αλλαγή που επηρεάζεται από τη λογική, επειδή η πρώτη εισέρχεται κατευθείαν στην κοσμοθεώρηση». Ενθαρρύνει τον κόσμο να έχει μια συναισθηματική επαφή με την προερχόμενη από άλλη εποχή ή πολιτισμό τέχνη. Και τι εννοεί με αυτό; Ότι η πληροφόρηση «εξωτερικών δεδομένων» εμπλουτίζει και βοηθάει να βελτιωθεί ιδιαίτερα η εμπειρία μας. Η γνώση των πολιτιστικών συγκείμενων και οι αλληλεπιδράσεις επηρεάζουν την κατανόηση πολλών διαφορετικών εκδηλώσεων της τέχνης.
Ο ανθρωπολόγος Richard Anderson (με ειδίκευση στην τέχνη ή «εθνο-αισθητικός») ορίζει την τέχνη ως «πολιτισμικά σημαίνον νόημα, επιδέξια κωδικοποιημένο σε ένα μέσο που μας επηρεάζει, που απευθύνεται στις αισθήσεις».
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι η μακρά ιστορία των παγκόσμιων πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων είχε τεράστια επιρροή στην καλλιτεχνική παραγωγή και σήμερα διαφοροποιείται από το ρόλο που έπαιξαν τα νέα μέσα και οι τηλεπικοινωνίες καθώς και από τη μεγάλη ανάπτυξη της διεθνούς αγοράς τέχνης.
Οι νέες τεχνολογίες έχουν κάνει κάθε μορφή τέχνης, από τα εικαστικά έως τον κινηματογράφο και τη μουσική, διαθέσιμα στον καθένα μας, και στο σπίτι μας. Το ίδιο το διαδίκτυο, μέσα από μηχανές αναζήτησης όπως το Google, αποτελεί πλέον μια τεράστια βιβλιοθήκη/ μουσείο, όπου όλη η γνώση και όλα τα έργα της ανθρωπότητας είναι διαθέσιμα.
Damien Hirst, Οι νεκροί καρχαρίες
Το 1978 ο William Burroughs (1914- 1997), ένας συγγραφέας ο οποίος θα παίξει μεγάλο ρόλο στη μορφοποίηση μιας φιλοσοφίας για την τεχνολογία, δήλωνε σε μια συνέντευξη ότι «θα υπάρξει ολοένα και μεγαλύτερη ανάμειξη τέχνης και επιστήμης». Αυτό ήδη φαινότανε από τα αιτήματα της σχολής Bauhaus και ακόμη περισσότερο από το Κέντρο Προωθημένων Οπτικών Σπουδών (Center for Advanced Visual Studies) του ΜΙΤ από την δεκαετία του '60 και μετά. Ακόμη και στην Ελλάδα του ?70 ο Παντελής Ξαγοράκης δούλευε προς αυτή την κατεύθυνση.
Επίσης σήμερα, συναντάμε ποικίλους τρόπους πολιτισμικής επαφής που κυμαίνονται από τον ειλικρινή σεβασμό μέχρι τη χονδροειδή εμπορευματοποίηση. Η τέχνη και το χρήμα αλληλοεπηρεάζονται σε πολλούς θεσμούς- ιδιαιτέρως στα μουσεία. Τα μουσεία συντηρούν, συλλέγουν (αντικείμενα), εκπαιδεύουν το κοινό και προσφέρουν πρότυπα ως προς την αξία και την ποιότητα της τέχνης. Ακόμη και μικρές πόλεις συχνά διαθέτουν πολλά μουσεία. Όμως διαφοροποιούνται σε ευρωπαϊκά αστικά μουσεία (π.χ. το Λούβρο στο Παρίσι), παρουσιάζοντας καλλιτέχνες που ανήκουν σε κάποια μειονότητα (π.χ. Μουσείο Ινδιάνικων Τεχνών και Πολιτισμού στη Santa Fe),μουσεία που εκθέτουν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα (π.χ. Μουσείο των Δελφών), ενώ άλλα μουσεία οφείλουν την εμφάνισή τους στις ειδικές συνθήκες της τοπικής παραγωγής (π.χ. Μουσείο Πλακιδίων στη Λισσαβώνα). Κάποια μουσεία είναι δύσκολο να ταξινομηθούν, καθώς συνδυάζουν την τοπική, επιστημονική και ιατρική ιστορία (π.χ. Γουσταβιανό Μουσείο της Ουψάλας στη Σουηδία). Το σημαντικό πάντως είναι ότι τα μουσεία και τα σύγχρονα ιδρύματα επικυρώνουν κλασικές σταθερές της καλλιτεχνικής αξίας σε συνδυασμό πάντα με τα κοινωνικά και όχι μόνο status που υπάρχουν. Ένας άλλος παράγοντας που επιδρά στο νόημα της τέχνης είναι το φύλλο και η σεξουαλική προτίμηση μαζί με την εθνικότητα, την εθνότητα, την πολιτική και τη θρησκεία.
Ένας θεωρητικός που αντιμετώπισε την τέχνη ως έκφραση συναισθημάτων ήταν ο πρωτοπόρος ψυχαναλυτήςSigmund Freud (1856- 1939). Περιέγραψε ορισμένες βιολογικά καθορισμένες επιθυμίες -συνειδητές και ασυνείδητες- και εξηγούσε ότι «Ο καλλιτέχνης πιέζεται από ενστικτώδεις ανάγκες..ποθεί να επιτύχει τιμή, εξουσία, πλούτη, δόξα και την αγάπη των γυναικών, όμως του λείπουν τα μέσα για να πραγματοποιήσει αυτές τις απολαύσεις. Έτσι, όπως κάθε άλλος με ανικανοποίητους πόθους, αποστρέφεται την πραγματικότητα και μεταφέρει όλο του το ενδιαφέρον και όλη του τη λίμπιντο στην πραγματοποίηση των επιθυμιών του στη σφαίρα της φαντασίας, απ? όπου ο δρόμος, ενδεχομένως, οδηγεί τελικά εύκολα στη νεύρωση». Το βασικό πρόβλημα εδώ είναι ότι η αντίληψη ότι η τέχνη μπορεί να εκφράζει μόνο συναισθήματα φαίνεται υπερβολικά περιοριστική. Άλλοι διανοητές όπως οι Benedetto Croce (1866- 1952), R. G. Collingwood (1889- 1943), Susanne Langer (1895-1985), ισχυρίστηκαν ότι η τέχνη βοηθάει τους καλλιτέχνες να εκφράσουν τα προσωπικά τους συναισθήματα με περίπλοκους τρόπους, που συνδέονται με αντίστοιχους τρόπους έκφρασης.
Αυτό που διαφοροποιεί τον σύγχρονο πολιτισμό από τους προηγούμενους είναι η ταχύτητα, σημείωνε ο Marc Bloch(1886- 1944). Η μεταμόρφωση συμβαίνει στο διάστημα της ίδιας γενιάς, όμως αυτές οι μεταμορφώσεις δεν έχουν να κάνουν με νεωτερικές καινοτομίες, δεν έχουν, συχνά, καν σχέση με νέες ιδεολογίες που αντικαθιστούν τις παλαιές (όπως συνέβαινε στο παρελθόν). Στην εποχή μας, το lifestyle μαζί με το εμπόριο της τέχνης και μια σειρά αστάθμητων παραγόντων είναι υπεύθυνοι για τις εξελίξεις στη σύγχρονη τέχνη ή για τις ραγδαίες αλλαγές. Όπως αναφέρει και ηCynthia Freeland, ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία της τέχνης, νεαροί καλλιτέχνες παρελαύνουν θριαμβευτικά από τις σελίδες των περιοδικών και των εφημερίδων ως «οι σημαντικότεροι σήμερα», για να καταβαραθρωθούν την επόμενη χρονιά και να εμφανιστούν οι επόμενοι, ακόμη νεώτεροι. Το αποτέλεσμα για το κοινό των εικαστικών είναι μια απόλυτη σύγχυση και αδυναμία κατανόησης. Η αδυναμία να κατανοήσουμε το νέο κόσμο, η αιτία του χάους της σύγχρονης τέχνης όπως υποστήριζε ο Kenneth Clark (1903- 1983).
Συνοψίζοντας, και οι δύο θεωρίες της τέχνης (του Dewey και Danto), η εκφραστική και η γνωσιακή, πρεσβεύουν ότι η τέχνη επικοινωνεί: έχει την δυνατότητα να μεταδίδει αισθήσεις και συναισθήματα, ή σκέψεις και ιδέες. Η ερμηνεία είναι σημαντική, επειδή βοηθά να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο το κάνει αυτό η τέχνη και πρέπει να εδράζεται σε λόγους και αποδείξεις, να προσφέρει ένα πλούσιο, περίπλοκο και διαφωτιστικό τρόπο. Μερικές φορές, μια ερμηνεία μπορεί να μεταστρέψει μία καλλιτεχνική εμπειρία από την αποστροφή στην εκτίμηση και την κατανόηση (π.χ. Το μνημειακό τρίπτυχο του 1973 του εξπρεσιονιστή ζωγράφου Francis Bacon (1909-1992) όπου οι μορφές του είναι παραμορφωμένες, τα στόματά τους ουρλιάζουν, οι εικόνες είναι σκοτεινές και ενοχλητικές, σχεδόν αποπνέουν θάνατο).
Στο συγκεκριμένο έργο διάφοροι κριτικοί τοποθετήθηκαν χρησιμοποιώντας διαφορετικές προσεγγίσεις. Η διαφωνία των κριτικών είναι τυπική των διαμαχών στον κόσμο της τέχνης και δεν είναι άλυτες. Μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στο έργο του καλλιτέχνη και να το κατανοήσουμε. Οι ερμηνείες είναι καλύτερες αν προσεγγίζουν περισσότερες πλευρές του έργου του καλλιτέχνη, το μορφικό στυλ και το περιεχόμενό του.
Francis Bacon, Τρίπτυχο1973
Τόσο η βιογραφία του καλλιτέχνη και μερικά δεδομένα της ζωής του όσο και η συναισθηματική κατάσταση που τον οδήγησαν να δημιουργήσει ένα έργο (π.χ. ορμώμενος από το θάνατο αγαπημένου προσώπου ή από τις αντίξοες συνθήκες κατά την διάρκεια ενός πολέμου), ολοκληρώνουν το «παζλ» με τον τρόπο που τελικά οργάνωσε τα μορφικά του στοιχεία, δίνοντάς μας την καλύτερη δυνατή ερμηνεία ενός έργου.
Υπάρχουν φορές πάλι, που οι κριτικοί προβάλουν ερμηνείες που οι ίδιοι καλλιτέχνες απορρίπτουν ή ακόμα να έχουν διαφορετικούς στόχους και προθέσεις.
Ο Michel Foucault (1926-1984) θεωρούσε ότι «τα έργα τέχνης πράγματι διαθέτουν νοήματα και το νόημα είναι ζήτημα όχι τόσο των επιθυμιών και των σκέψεων των καλλιτεχνών, όσο της εποχής στην οποία ζουν και εργάζονται. Οι καλλιτέχνες έχουν κοινές θεματικές αναζητήσεις σε μία δεδομένη επιστήμη με άλλους διανοούμενους, συμπεριλαμβανομένων των φιλοσόφων και των επιστημόνων». Επικεντρώνοντας στο κοινωνικό και ιστορικό συγκείμενο, η άποψη του Foucault καταλήγει να μοιάζει με εκείνες του Dewey και Danto. Όλοι φαίνονται να συμφωνούν ότι η τέχνη διαθέτει ένα νόημα που εδράζεται στον πολιτισμό εν γένει, αλλά και στις λεπτομέρειες ενός ιστορικού συγκείμενου.
Στην Αισθητική Θεωρία, ο Theodor Adorno (1903- 1969) υποστήριζε ότι «..Αυτό που πραγματικά απαιτούν τα έργα τέχνης από εμάς είναι γνώση ή, ακόμη καλύτερα, μια ικανότητα να κρίνουμε σωστά: θέλουν από εμάς να γνωρίσουμε τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο σ' αυτά».
Η τέχνη για τους ανθρώπους πάντα ήταν, είναι και θα παραμείνει σημαντική. Όσα δημιουργούν οι καλλιτέχνες θα εξακολουθήσουν να μας γεννούν απορίες, αλλά και να μας προσφέρουν εικόνες και ευχαρίστηση. Η επέκταση και η διάδοση του συστήματος των μουσείων, των σχολών καλών τεχνών και του εμπορίου της τέχνης συνεχίζεται. Οι πιο παραδοσιακές μορφές του είδους, ζωγραφική και γλυπτική, δείχνουν να συνυπάρχουν με τα νέα μέσα της φωτογραφίας, του βίντεο, των πολυμέσων και των εγκαταστάσεων. Όπως έλεγε κάποτε και ο Heinrich Wolfflin (1864 ? 1945) «δεν είναι δυνατά όλα τα πράγματα σε όλες τις εποχές».
Ο ζωγράφος Δημήτρης Mυταράς στο άρθρο «Τι είναι τέχνη;» αναφέρει ότι:
«H τέχνη απευθύνεται σε ελεύθερους ανθρώπους, αλλά είναι πολύ δύσκολο να καταλάβει κανείς ποιοι είναι οι ελεύθεροι άνθρωποι. H τέχνη δεν ερμηνεύεται ούτε με πολιτικά ούτε με καλλιτεχνικά μανιφέστα.
Oι σχολές, τα υλικά, οι τεχνοτροπίες, οι κοινωνικές ανακατατάξεις, οι συζητήσεις, οι φιλοσοφίες και τα κείμενα ασχολούνται μόνο με τα ερεθίσματα που δημιουργούν την τέχνη. Tην ίδια όμως τίποτε απολύτως δεν την ερμηνεύει».
Θα συμφωνήσω μαζί του συμπληρώνοντας ότι τέχνη ονομάζεται το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση την πνευματική κατανόηση, επεξεργασία και ανάπλαση, κοινών εμπειριών της καθημερινής ζωής σε σχέση με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο διέπονται. Για όλα τα υπόλοιπα θέματα (περί αμφισβητήσεων, κρίσεων, συμβάσεων και θεμάτων ρουτίνας, το θάνατο της τέχνης σήμερα κ.α.) ας προβληματιστούν οι εκάστοτε αναλυτές της νεωτερικότητας και της τέχνης του 20ου και 21ου αιώνα!
«τέχνη ,ή [
Διά τών δυνατοτήτων τού νού, τού πνεύματος : => ΤΕΧΝΗ(ΝΟΗ)
χτίζω, δομώ, δημιουργώ μέ τίς σκέψεις μου καί τίς ''στερεοποιώ'' τίς δίνω μορφή, τίς γεννώ, τίς υλοποιώ καί τίς φέρνω καί τίς τοποθετώ στόν κόσμο:
ΤΕΧΝΗ Ρίζα ΤΕΚ => τέκτων, τεκτονεώ, τεκτοσύνη, τεκταίνομαι,
καί άρα ως τέκτων, συγχρόνως καθίσταμαι καί τέκων = πατήρ των δηλ.
Κι΄όπως πολύ σοφώς μάς πληροφορεί ο Πλάτων διά στόματος Σωκράτους στόν Κρατύλο (ΠλΚρ. 414:β)
Τέχνη είναι η κατοχή, η έξις νού, πνεύματος...
Βιβλιογραφία:
- Μα είναι αυτό τέχνη;, Cynthia Freeland, Εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, 2005
- Άρθρο «Τι είναι τέχνη;», Δημήτρης Μυταράς, Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων, 2007
